Însîyatîfê Merdeyan rê Hurmet û Edeletî, Çileyê 2021î ra nat yeno pêser. Panelê Însîyatîfî 10 Nîsana 2021î ra nat yenê organîzekerdiş. Panelê peyînî yê Însîyatîfî, bi nameyê ‘Sîyabestiş, Hafiza û Polîtîkayî’ ame dayene.
Panelê ‘Sîyabestiş, Hafiza û Polîtîka’yî 22yê çeleyî de ame dayene. Moderatîya panelî hetê Nesrîn Uçarlare ra ameye kerdene. Paneî de, Murat Çelîkkan, Gulsum Elvan, Derya Aydin û Asli Zengîn sey panelîstan ca girewtê.
Vîzerî ewro xetêka xoverdayîşî: Sîyabestiş
Însîyatîf bemêko dergi ra nat na babete ser o xebitîyena. Kurdîstan 80yan ra dima, bi taybetî 90yan de kewte mîyanê çala şidetî. Zaf însanî merde û zaf kesî vîndî bîyê. Nê merg û vîndîbîyayîşê normali nêbî. Yan bi îşkenceyan merdê yan ameyê înfazkerdiş. Şerî de zî xeylê welatîyî merdê. Heta 2000an nê pêrodayîşan dewam kerd. Cinazeyê gerîlayan raştê tewir-tewir heqeretan ameyê. La ma zanê ke nê mergan ra dima înan rê sîya nêgêrîya. Ezayîyî nênîyayê ro, merasîmî ameyê qedexekerdiş. Keyeyê nêşkayê cizazeyanê xo bigerê.
Sason 1999, 2013
Hîkayeya gerîlayê ke Sason de ameyê kiştiş zaf ecêb a. 1999 de 20 gerîllayî Sason de yenê kiştiş, cayê înan dîyar o la bi bahaneyê ewlehîye nêverdanê cinazeyê gerîayan bêrê girewtiş. Heta 2007î kes nêşka şoro uca. 2007î de Komeleya Heqanê Merdiman û keyeyî xebatêk kenê û şonê cayê cinazayan. Esteyî yenê vînayene û zafê cinazeyî nêameybî wedartiş. Nê esteyî heta 2013î uca de mendê û dima esteyî hetê keyeyan ra ameyê girewtiş û dima defin bîyê.
Definkerdişî
Rey-rey cinazeyê gerîayan hetê dewijan ra yenê definkerdiş. Rey-rey cinazeyî nêdîyenê keyeyan û hetê beledîyeyan ra yenê definkerdiş. Rey-rey zî cinazeyî nînê definkerdiş û heta erzîyenê çopan. Keyeyî bi serran kewenê cinazayanê xo dima. Tayê keyeyî tersan ver nêkewenê cinazaya xo zî dima.
Keyeyî yenê têhet
Keyeyê merde û vîndîbîyayeyan, bi rike tim yenê têhet dezge û komeleyan awan kenê. Hereketê Dayîke Aştîye nînan ra yew o. Hereket 1996î de sey însîyatîfêk awan bi. 2007î de MEYA-DER ameye ronayene. MEYA-DER karanê cinazayan peydakerdiş û definkerdişê înan de xebatî kerdêne la 2016î de ameye girewtiş. Kurdîstan de sîyabestiş beno xetêka xoverdayîşî. Keyeyî seba cinazeyanê xo yenê têhet û paştî danê yewbînî.
Hîyerarşîya sîyabestişî
Dadîyê Şemeyî 1995î ra nat her roja şemeyî Meydanê Galatasarayî de yenê pêser. Derheqê cinazeyanê gerîlayan de qiseykerdiş tabûyêk o. Yanî na meseleye de hîyerarşîyêka sîyabestişî esta. Wexto ke gerîlayêk yeno kiştiş vanê, ‘Ame bêtesîrkerdiş’, ‘Terorîst’, û reyna vanê, ‘Ma kewtê şikeftanê înan’ û seba tirmanê gerîlayan vanê ‘Leş’. Ma vînenê ke hîyerarşîyêka sîyabestişî kewena kare. La ma zanê ke nê mergî Kurdan mîyan de hafizayêko pêt awan kenê. Kurdî seba ke wayîrê hafizayê xo bivejîyê yenê têhet û bi komele û dezgeyan hêza xo kenê zixme.
Awbendî û Mezelcayî: Wazenê hafizayî awe de bixeniqnê
Wextê prosesê aştîye yê 2013î hetê PKKyî ra mezelcayî virazîyayê. Nê mezelcayî bîyê mekanê hafîzayî.
Awbendê Ferqînî
Wexto ke awbendê Ferqînî dest pêbeno gerîlayî wazenê cayanê mezelan bivurnê, çimkî ê zanê ke do ê binê awe de bimanê. Cinazeyî tîya gêrîyenê û mezelcayê Sîsêyî de defin benê.
Nê mezelcayî çira virazîyeyê?
Serranê 70yan ra nat Kurdistan de awdendî yenê viraştiş. Hesenkeyfî de tarîxê 12 hezar serran binê awe de mend. Xeylê mezeli zî tîya de binê awe de mendê. Awbendî hafizayî kişenî û viraştişê mezelcayanê neweyan aye ra zaf muhîm o.
Bakur
Belgefîlmê Bakurî de gerîayêk vano, ‘Ma seba her mezelêk kunyeyêk nusenî, erzenî şuşeyêk û kenê mezele. Her mezele zî bellî nîya yê kamî ya. Ma wazenê wexto ke mezeli tehrîb bibê yan zî ma şêrê wa bêro zanayene ke ê mezelê kamî yê.” Reyna mezelcayê Sîsêyî de kişta her mezele de leteyêkî esteyî ca geno ke, pê bieşkîyo testê DNAyî bibo. Nê mezelcayî hafizayê kurdan ê. Mezelcayê Xerzanî ra 300 cinazeyî ameyê vetiş û cinazeyî şîyê Îstanbûl. Ma zanê ke heta ewro tena cinazeyê 22 kesan dîyaya keyeyanê înan. Çimkî nê cinazeyî bêname yê. Nê mezelcayî, xoverdayîşê Kurdan de bîyê sembol û do timûtim hafizazê înan de ca bigerê.
BÎANET /DERYA AYDIN
