Her leteyê Kurdistanî de vera şarê kurdî hêrişê binkorî estê. Dewletê îşxalkerî wazenê ke kolonîzasyon dewam bikero. Tirkî, erebî û farisî wazenê ke Kurdistan qetî payanê xo ser nêvindero û heta peynîya cuye sey kolonî bimano. Rojhelat de rejîmê mollayan, Bakur de rejîmê Erdoganî, Rojawa de hem rejîmê Esadî hem zî artêşa tirke, Başûr de rejîmê Erdoganî û PDK vera kurdan polîtîkaya gemarine rayra benê. Seba caardişê armancanê xo hêzanê mîyanneteweyîyan ra zî hetkarî gênê.
Tarîx de erdê kurdan her tim raştê hêrişanê kolonîzatoran ame. Mîsal prototîpê kurdan hurrî-mîtannîyan seba pawitişê erdê xo hemberê hîtîtan, asuran û urartuyan xo ver da. Rixmo ke kolonîzatoran qezenç kerd, serewedaritişê prototîpanê kurdan dewam kerd. Bi nê hawayî Dewleta Medya ronîyaye. Dima ra estbîyayîşê asuran û urartuyan qedîya. Peynîye de qiralê Medya Astyagesî rê xayînîye virazîyaye. Fermandar Harpagos û tornê qiralî Kîrosê II. Astyagesî rê “dafike” amade kerde. Medan serdestîya xo vîndî kerde û serê erdê înan de akamenîdî yanî persî serdest bîyî.
‘Alparslanî’ rê hetkarîye dîyaye
Badê cû îşxalkerdoxan çar hetta panc leteyanê Kurdistanî de dem bi dem dewletê xo awan kerdî. Rûs, armenî, yewnan, tirk, ereb, faris û mogolan kurdî girewtî binê bandora xo. Tayê wextan kurdan zî şaşîyê girdî kerdî. Mîsal serra 1071î de gama ke hukumdarê Dewleta Selçukîyan a Girde Alparslanî vera Împaratorê Bîzansî Romen Dîyojenî Melazgir de şer kerd, şarê Dewleta Mervanîyan yanî kurdan tewrê artêşa Alparslanî bî. O wext kurdan Alparslanî rê hetkarîya bêhempa kerde, la bado serra 1085î de lajê Alparslanî Melîkşahî peynîya Mervanîyan arde.
Peymana Kasr-i Şîrînî
Serê erdê kurdan de mîyanê kolonîzatoran de ge-ge tayê peymanî zî virazîyayî. Mîsal serra 1639î de mabênê Safevîyan û Dewleta Osmanîyan de peymanêka bi nameyê “Kasr-i Şîrîn” ameye îmzekerdene. Goreyê na peymane wird hetan erdê Kurdistanî mabênê xo de pare kerd. Ma eşkenê vajê ke Bakur û Başûrê Kurdistanî kewt destê Osmanîyan û Rojhelat kewt binê bandora Safevîyan. Tayê sînorî hema zî derbasdar ê. O ruhê îşxalkerî yê nê dewletan her tim dewam kerd.
Peymana Sykes-Pîcotî
Seserra 20. de Kurdistanî ser o xeylêk planê lêşinî virazîyayî. Serra 1916î de Fransa, Îngilîstan û Rûsya Kurdistan û Rojhelato Mîyanên pare kerdî. No parekerdiş bi nameyê Peymana Sykes-Pîcotî zanîyeno. Eke 1917 de Rûsya de Sorişê Teşrîna Evvele nêqewimîyêne, bi îxtîmalêkê girdî Kurdistan mîyanê nê dewletan de vila bîyêne. Bolşevîkan peymane qebul nêkerde û şîyayîşê tarîxî bedilna. Dima ra 1920 de Peymana Sevrî zî bi destê bolşevîkan ame protestokerdene. Birastî na peymane semedê çarenuştişê armenî û kurdan xeylê girîngîye kiriştêne. Reftarê bolşevîkan ameyoxê nê şaran ser o tesîrê negatîfî kerd.
Peymana Aştîye ya Lozanî
Derheqê ameyoxê kurdan de Peymana Aştîye ya Lozanî zî deyra balkêş a. 10 dewletî ameyî têhet û erdê Kurdistanî lete kerd. Sînorê dewleta tirke goreyê na peymane dîyar bîyî. Heta nika Bakurê Kurdistanî binê îşxalê Tirkîya de yo. Yanî tirkan na herême sey “kolonî” şuxilnaye. Peymane de kurdistan têna lete nêbî, heman wextî de nasnameyê kurdan zî ame çînkerdene. Senîn? Kurdî ganî yo ke sey aktorê ronayoxê komare biamayêne şinasnayene, la statuyê kêmneteweyî zî nêdîya ci. Çike rojdemê îdareyê tirkan de “homojenîzasyon” estbî. Xora peymane ra tepîya konseptê îmhayî dest pêkerd. Ziwan, kultur û estbîyayîşê kurdan ameyî înkarkerdene. Seba ke kurdî ziwan xo vîr ra bikerê, polîtîkaya asîmîlasyonî ya qilêrine ameye caardene. Tebîî kurdî vera na polîtîkaya “mankurtkerdişî” nêzdî 40 serrî yo xoverdayîşê bêhempa kenê.
Rûsya zerrî dana Erdoganî
Lozan ra dima 100 serrî derbas bîyî. Dewleta tirke hema zî wazena kurdan îmha bikero. Nê serranê peyênan polîtîkaya xo ya îşxalkere bitaybetî Rojawanê Kurdistanî de rayra bena. Na çarçewa de rejîmê Erdoganî Efrîn, Girê Sipî û Serêkanî girewt binê bandora xo. Nê rojan zî şaristananê bînan ê Rojawa de polîtîkaya gemarine domneno. Gama ke na polîtîka rayra beno, bêşik hêzanê mîyanneteweyîyan ra hetkarî gêno. Yeno zanayene ke wareyê hewayî yê Rojawa binê kontrolê Rûsya de yo. Eke Tirkîya wina asan hêrişê bajaranê Rojawa kena, nê îmkanî bêguman rejîmê Putînî ra gêna. Xora pêvînayîşanê 20. yê Astana de Rûsya Îdareyo Xoser ê Rojawa sey “îdareyo bêqanûnî” hesibna. Eşkera bî ke Rûsya zerrî dana rejîmê Erdoganî û wazena Îdareyo Xoser verê Şamî de zanîyanê xo rono. Labelê nêzana ke kurdî seba azadîye tu hêzî rê vileyê xo çewt nêkenê.
Xido KOKIM / XWEBÛN
parvê bike
Nûçeyên ku dikare bala we bikşîne
