Ûlûgana: Kurdî ganî seserra newîye de bêstatu memanê

• Tarîxnas Sedat Ûlûganayî va, “Kurdî sîyasetêko dinamik ramenê, ganî seserra newîye de bêstatu memanê.”

BÊRÎVAN ALTAN / MA / ENQERA

Muqaveleyê Lozanî ser ra 99 serrî vîyertê. Badê şerê cîhanî yê 1inî, mabênê dewletanê serkewtîyan û Tirkîya de 24ê Temûze 1923î de Lozanê Swîsyeyî de Muqaveleyê Lozanî ame îmzakerdiş. No muqavele belgeyanê Tirkîya de sey serkewtişêk ame namekerdiş la esasê xo de seba şaran û bawerîyan bi destpêkê asîmîlasyonî. Welatê Kurdan bi çar lete û sînorî ameyê xêzkerdiş. Badê awanbîyayîşê Cumhûrîyetê Tirkîya Kurdî bêstatu mendê û raştê tehdayan û qetlîaman ameyê.

Xoserîye

Verê Lozanî, bi goreyê Qanûnê Bingeyinî yê 1921î Kurdî do bibîyêne xoser û na meseleya xoserîye aqnûnî de ca girewtibî. 14ê Çileyê 1923yî de Mustafa Kemalî vatibi, “Bi goreyê Qanûnê Teşkîlat-i Esasîyeyî do xoserîya mintiqayî biba. Bajarê Kurdan do xo bi xoserîye xo îdare bikerê.”

Vera înkarî xoverdayîş

Badê Lozanî, bi avanbîyayîşê Cumhûrîyetî Teşkîlati Esasîye ame wedartiş û bi Qanûnê Bingeyinî yê 1924î Tirkîya bî ‘dewleta neteweyî’. Bê Tirkan sere de Kurdî pêro şarî ameyê înkarkerdiş. Dima vera Kurdan polîtîkayê asîmîlasyon û qirkerdişî ameyê ramitene. Serewedartişê Şêx Seîdî, Serewedartişê Agirîyî, Serewedartişê Dêrsimî û pêro pîya 29 serewedartişî vera nê sîyasetî ameyê kerdene. Serewedartişê PKKyî sey serewedartişê 29inî ame namekerdiş.

Tarîxnas Sedat Ûlûganayî derheqê babete de va, “Kurdan bi temamî fam nêkerd ke Tirkî wazenê dewletêka neteweyî awane kenê. Eke bizanitêne do vengê xo hîna berz bikerdêne. Muqaveleyê Sevrî de cayêkî Kurdan esto. Behsê otonomîyê Kurdan Sevrî de amebi kerdene. Coka Kurdan vatêne beno ke Lozan zî bi eynî sîyasetî awan beno la badê Kurdan dî ke dewletêka neteweyî yena awankerdiş. Yeno famkerdiş ke ekserîya Kurdan de malûmatê muqaveleyî çin ê. Wekîlê Kurdan vatibî şima senî Musulî danê, Musul mîyanê mîsak-i mîllîyî de yo. Nê wekîlî badê arqilîyayê û xoverdayîşê Kurdan de ca bîyê û ameyê aliqnayîş.

‘Lozan sigortaya Tirkîya yo’

Sedat Ûlûganayî va, “AKP timûtim behsê 2023yî kena. Kes eşkeno meknê orîjînalî yê Muqaveleyê Lozanî arşîvanê Swîsre û Fransayî de bivîno. Nushayê ci yê Osmanîkî zî esto. Qet yewî de mudetê muqaveleyî çin o. 2023yî de Muqavelê Lozanî de do çîyêk nêbedilîyo. Hema zî hêzê Rojhelatê Mîyanênî verar şonê Lozanî ra. Bi Lozanî Tirkîya de Kurdî, Ermenîyî, Rumî heqanê x ora mehrûm mendê. Coka Muqaveleyê Lozanî seba Tirkîya sîgorta yo.”

‘Waştişê Kurdan ê biheqî’

Derheqê waştişanê Kurdan de tarîxnas Sedat Ûlûganayî va, “Safîkerdişê meseleya Kurdan de, hem Baas hem zî Rejîmê Îranî ameyê astêk. Kurdî Rojhelatê Mîyanên û dinya de wayîrê sîyasetêkî dînamîkî yê û eşkera yo ke meseleya Kurdan bi Muqaveleyê Lozanî çareser nêbena û na rastîye ganî bêra qebulkerdiş. Kurdî na seserde de hinî nêşkenê bêstatu bimanê. Ewro çar parçe zî pay ra yo. Dewleta neteweyî çareserîye nîya. Dewleta neteweyî bîya bingeyê meseleya Kurdan. Kurdî bi goreyê rastîyanê tarîxî welatê xo ser de qedîm ê. Waştişê Kurdan bingeyî û biheq ê. Vernîyê nê waştişanê biheqan de çîyêk nêşkeno vindero.”