“Kindiro Sûr”: Anatomîya bajarê qedîmî

• Alan Ward, bi çêrîya qelema xo beno vengê bindestan û bi şîîra xo rîyê serdestan de beno lapatêk.

Payîzê serra 1960î de ciwano 23 serrî Alan Ward ame Dîyarbekir û sey mamostayê îngîlîzkî û matematîkî Kolejê Maarîfî de dest bi karî kerd. Hema 4 aşmê xo nêqêdînabî, nişka ra wezîfeyê x ora ame girewtene û destûrê ci rê mendişî ame betalkerdene. Seba ke Alan Ward kurdkî musayêne û wendekaranê xo de bi kurdkî qisey kerdêne karê xo amebi dûrîvistiş. Badê şîyayîşê xo ey çirey Amed û Kurdî xo vîrî ra nêkerdê. Bajarê qedîmî ser o bi ziwanê maya xo oksîtankî 1964î de bi nameyê La Corda Roja / Kindiro Sûr şîîrêka derge nuşte.

Alan Wardî bi zanayene na şîîra xo bi ziwanê maya xo oksîtankî nuştibî. Ward malbata xo reyde Îrlanda de ciwîyabi la ziwanê maya ci oksîtankî bi. Oksîtankî Fransa, Îspanya û Îtalya de yeno qiseykerdiş û nêzdîyê kalalankî yo. Wardî şîîra xo bi oksîtankî nuştibî û enstîtuya ke oksîtankî ser o xebîtîyayene ra vetibî û şîîra xo îthafê şarê Kurdî, Îrlandayî û Oksîtanyayî kerdibî. Goreyê ey serdestî Tirkî benê, Îngîlîzî benê, Fransizî benê eynî yê û serdestî wazenê ziwan û tarîxê şaranê bindestan çin bikerê.

Kindiro Sûr 1964î de yeno weşanayene û bi rayanê nimitkîyan yeno Tirkîya û Kurdistan. Dewlete ke kitabî ra bena haydare, cade kitabî qdexe kena û qerarê arêdayîşê kitabî dana. Ê serran de vera ziwan, kultur û tarîxê Kurdan binê tedaya pîle de bîyê. Derheqê Kurdkî û Kurdan de her çî qedexe bi û Alan Wardî bi şîîra xo ya pête, lepate dayêne rîyê serdestan ro. Sewbîna zî Alan Wardî gramere Kurdkî ser o xebatî kerdê û destanê Memê Zîne bi nameyê Mam and Zin: Kurdish national epic (1968) açarnayo îngîlîzkî û weşanayo. 

Ma wexto ke şîîra ey wanenê, ma vînenê ke Alan Ward derheqê tarîxê bajarê qedîmî de wayîrê malumatê hîrayî yo. Tarîxî ra referansan dano û rewşa bajarî yê ê wextan û nikayî nano têver. Raşta zî merdim ke keweno mîyanê şîîre, bawer nêkeno ke Ward tena 4 aşmî Dîyarbekir de mendo. Alan Ward, şîîra xo de veng a tarîxî dano, veng a walîyê eskerîyî dano, venga rejîmê Kemalîstî dano, veng a şarê Kurdî dano û veng a ruhê Ermenîyan dano. Demêko kilm de anatomîya bajarê qedîmî wesil bi wesil nêzdî ra şinasneno û bindestîya komelî bi şîîra xo ya pête dano teber.

Alan Ward raşta zî şîîra xo de zerrî ra qîreno, vateyê xo bi metaforan nêtemirneno û rewşa bajarê qedîmî û heqîqetî qelema ey ra nesilîyenê.

Destpêkê şîîra xo de Alan Ward pozîsyonê serdest û bindestî nîşan dano û esasê xo de şîîra xo de bindestî rê qala nasnameyê bajarê qedîmî keno û bin ê rêzanê xurtan dest bi şîîra xo keno: 

roja ke ti mi aliqnenî, birayo tirk
roja ke ti mi aliqnenî, tirkmeno
wa sûr bo kindirê mi
sûr bo sey çemî
sûr bo sey Dîcleyî demserra varanan de 

wexto ke awa hîçîtîye herikîyayêne Araratî ra
wexto ke keştîya Nuhî gêrayêne ê berzîyan ra
Dîcle herikîyayêne
Ferat herikîyayêne

Ward, şîîra xo de referansanê tarîxî xo rê keno şerîk û veng a medenîyetanê verênan dano ke wextê înan de bajaro qedîm bibi abad. Reyna şîîra xo de Ward behsê îşxalkaran keno û  qismekî şîîra xo de vano:

Misirijan  zulim kerd mi rê
û camêrdanê qiralê Aşûrî zî
Romayijan ez îşxal kerda
Partîyan ez fetih kerda
dima zî ereban û tirkan
la ez timûtim pay ra menda
û paweyê cewabê çirayî vinderta

Serranê 60yan de Dîyarbekir de rejîmê Kemalîstan xo kerdo qeyîm û bajar hetê walîyê eskerî ra yeno îdarekerdene. No walî zî sey qeyumanê nikayî wena ha weno binê çilayanê neonan de. Sey ê wextan zî şar feqîrî ver perişan o la bindestî meşka xo dekenê. Cinîyêke verê Camîya Pîle de dest akena. Lew lajê xo merdo û dergûşê ci zî gestî ver do bimiro. 

Çimkî emşo walîyo eskerî
Şamîya xo weno 
Binê çilayanê neonan de
Walîyo tirkmen
weno ha weno binê çilayanê neonan de

(…)

cinîyê, lajê to merd û gerguşê to zî do bimiro
ti çimanê ey de mergî nêvînena?
mîyesî nişenî rîyê ey ra
û ti hema zî wazena bicuwîya?

Alan Ward, Dîyarbekir de Edîb û Necîbî de beno embaz. Edîb ê wextan serekê baroya Dîyarbekirî yo. Şaîr Edîbî ra rewşa Ermenîyan pers keno. Vano “ganî ti mi ra vajê Edîb, ermenîyî sera şîyê?”. 

Wexto ke Alan Ward Dîyarbekir de yo, 20 kurdî Meydanê Berê Koyî de yenê aliqnayene û o zî beno şahidê nê îdaman. Nê kurdî bi sûcdarîya şakîtî û qeçaxçîtî yenê aliqnayene. Senî ke Roboskî de bombayî varayê kurdan ser o, hema zî kolberî yenê qetilkerdene. 

mi dîyî vîst kesî bî
reqisîyayêne meydanî de
reqisîyayêne meydanî de vayî ver
qirika her yewî de kindirêk
vîst Homayê reqqasî

Komara Tirkîya 100 serrî verî cû ameye ronayene. Se serrî mîyan de xususen kurdî raştê qetlîaman ameyê, ziwan û kulturê înan ame qedexekerdiş. Hema ewro zî sîyasetê yew milet, yew ziwanî dewam keno. Aktorî bibedilîyayê zî qereqterê rejîmê kemalîstan herinda xo de maneno û polîtîkayê nijadperestîye yenê ramitene.

Ward veng a walîyê eskerî dano û vano:

ma ey rê qurbanan bikerî Walî beg
heykelê rayber Atatirkî rê
ma qurbananê xo pêşkêşê ey bikerî
qurbananê gonî û yê vîrrakerdişî

ma mêşnayan sere mebirnî
çimkî no edetê verînî yê bedewîyan o
ma merdiman bikerî qurban
wa pê Nijadî pîroz bikero
wa pê Nijadî pak bikero
û wa Yewîtî serfiraze bo
çimkî na serfirazîya Nijadî ya

û wa bifirrî hêdîka
serê mîhrabî ra
ganê Hîtlerî
û ruhê Hulaguyî
wextê serebirnayîşî de

Alan Ward, seke mi cor ra zî anatomîya bajarê qedîmî wesil bi wesil dano teber. Tarîxê bajarî keno haya, behsê feqîrîya şarî keno, behsê payramendişê bajarê qedîmî keno û bi nameyê şaran û kurdan perseno:

raşt vaje, birayê min o tirk
heq vaje embazê mi
raşt vaje, birayê min o merdim
çi ya meseleya to?

Wexto ke şima na şîîra Alan Wardî biwanê, şima do tarîxî mîyan de raywanîyêke bikerê, şima do hêrs bibê û şima do sewtê xoverdayîşê bindestan bieşnawê. La çi heff ke, şima do bivînê ke zaf çîyî nêbedilîyayê û kindirê milê bindestan sey gonîya sûre yo.

Şîîra Alan Wardî La Corda Roja, bi nameyê “Wêrîsê Sor”î 2 serrî verî cû hetê di akademîsyenanê kurdan Adnan Çelîk û Engîn Opengînî ra açarîyaye kurmanckî û weşanî rê ameye hedrekerdene. Kitab hetê weşanxaneyê Avestayî ra 2021î de  bi kurmanckî-tirkî ame weşanayene. Destegîrê şaranê bindestan Alan Ward, 6 sibate 2014î de krîzê zerrî ver cuya xo vîndî kerde.

MERKEZÊ XEBERAN