Wendegehê Kirmanckî: Grûba Xebate ya Vateyî

Grûba Xebate ya Vateyî, bi keda xo ya pîle dara Kirmanckî kena zergûne.

Peymana Lozanî ra dima Kurdistan mabênê Tirkîya, Iraq, Îran û Sûrîyeyî de ame parekerdene. Kurdî welatê xo de bêstatu mendê û heqanê xo yê bingeyênan ra bîyê. Xebatê ziwanî zî hema-hema ameybî vindertene. Xususen ronayîşê Komara Tirkîya ra dima Kurdistanê Bakurî de derheqê Kurdan de her çî ame qedexekerdene. 

Hetê Celadet Elî Bedirxan û embazanê ci ra 1932yî de Şam de kovara Hawarî ameye weşanayene. Bi na kovare û xebatanê kadroya Hawarî hem Kurdkîya Kurmanckî latînîze bîye hem zî seba standardîzasyonê Kurmanckî na gamêka zaf muhîm bî. Reyna rojnameyê Rêya Teze 1930î de Êrîwan de bi herfanê latînan dest bi weşanê xo kerde û heta 2022yî weşanê xo ramit.

Kurdistanê Bakurî de Kurdî Kurmanc û Kirmancan ra ameyêne pê. Seba ke Kurmancî her leteyê Kurdistanî û Kafkasya de estibî eşkayê îmkanan organîze bibê û xebatanê ziwanî bikerê. Kirmancî tena Kurdistanê Bakurî de estê û polîtîkayanê asîmîlasyonî yê Tirkîya ver nêşkayê organîze bibê û ziwanî ser o xebatan bikerê. sebebê çinbîyayîşê xebatanê Kirmanckî tena no nîyo la no zî sebebanê muhîman ra yew o. 

Lehçeyanê Kurdkî ra lehçeyêka tewr erey rasaya merheleya nuştişî Kirmanckî ya. Metnê Kirmanckî yê verênî hetê Peter Îvanovîç Lerchî ra ameyê arêdayene û 1858î de St. Petersburg de ameyê weşanayene. Hetê Ehmedê Xasîyî ra 1899î de bi nameyê ‘Mewlidê Nebî’ berhemêko verên o Kirmanckî ame nuştene. Berhemo dîyine hetê Osman Efendîyê Babijî ra 1903yî de yeno nuştene û 1933yî de bi nameyê ‘Biyîşê Pêxemberî’ hetê Celadet Elî Bedirxanî ra Şam de yeno weşanayene.

Nê di Kitaban ra dima heta 1963yî bi Kirmanckî qet çîyêk nêameyo nuştene. 1963yî de Îstanbul de bi nameyê ‘Roja Newe’ bi Kirmanckî rojnameyêk tena yew hûmare yeno weşanayene. Rojname de mintiqaya Çewlîgî ra deyîrêke û xatirayê Kurdêkî surginbîyayeyî rojname de ca genê. Serranê 70an de Kurdî seba heqanê xo newe ra organîze benê û çapemenîya Kurdkî de Kirmanckî zî hîna zêde cayê xo gêna. Rojname û kovaranê sey Ozgurluk Yolu, Roja Welat, Devrîmcî Demokrat Gençlîk û Tîrêjî de nuşteyê Kirmanckî yenê weşanayene. Kovara Tîrêjî safî bi Kurdkî yena weşanayene û nîmeyê kovare Kurmanckî, nîmeyê ci zî Kirmanckî bi.
Kurdistanê Bakurî de xebatê ziwanî hema ke zîl dabî, darbeya eskerî ya 12ê Êlule darbe da nê xebatan ro û qanûnanê cûntayî kerd ke Kurdkî çin bikerê. Roşnvîr, nuştox û sîyasetnedarê Kurdî mecbûr mendê ke Kurdistan ra bar bikerê şorê teber. Kurmanckî, bi xebatanê dîasporayî û bi xebatanê ziwanî rasaybî merhaleyêke û ziwanê nuştekî de hema vajê standardize bibî. Dîaspora de xebatê Kirmanckî zî zêdîyayêne û derheqê standardkerdişê ziwanê nuştekî de îhtîyacîyêke peyda bibî.

Awanbîyayîşê Grûba Xebate ya Vateyî

Serra 1996î de çend Kirmancê ke bi Kirmanckî nuştêne û mintiqayanê cîya-cîyayan ra bî, paytextê Swêdî Stokholm bi nameyê Grûba Xebate ya Vateyî yew grûbe na ro. Hetê grûbe ra 1997î de kovara Vateyî ameye weşanayene û heta nika 77 hûmarê kovare ameyê weşanayene. Grûbe 1996î ra heta nika Ewrûpa û Kurdistan de 37 kombîyayîşî kerdê. Nê kombîyayîşan de qaydeyê rasnuştişî yenê tespîtkerdiş. Bi na xebate, çekuyê ke ziwanê rojaneyî de tewr zêde yenê gurînayene ameyê standardîzekerdene. 10.000î ra zêder çekuyê bingeyinî û 60.000 varyantê înan ameyê etudkerdene û seba ziwanê nuştekî formê standardî ameyê weçînitene. Nê çekuyî û varyantî di ferhengan de pêser bîyê û nê ferhengî 5 rey ameyê çapkerdene.

Metodê xebata Grûba Xebate ya Vateyî

Mîyanê endamanê grûbe de her mintiqaya Kirmancan ra merdimi estê. Grûbe de hema vajê her mintiqaya Kirmancan yena temsîlkerdiş û no xususîyet zî xebata ziwanî keno hîra û dewlemend.

Verê kombîyayîşan, grûbe babetanê xebate tespît kena. Her babete ser o yan yew yan zî di kesî xebitîyenê û pêşnîyazanê xo pêro hedrebîyayoxanê kombîyayîşî rê erşawenê. Pêro beşdarî bi hazirî yenê kombîyaşan. Grûbe her kombîyayîşî de babetanê cîyayan ser o xebitîyena. Wexto ke grûbe çekuyan ser o xebitîyena, hem hemmanayan hem zî varyantanê cîyayan tespît kena. Pêro hemnameyî sey çekuyanê standardan tespît benê la nê varyantan ra tena yew yeno weçînayene. 

Xebata grûbe de çekuyî goreyê tayê krîteran yenê weçînayene. Eke vatişê çekuyêk gelek cayan de muşterek nêbo, hetê etîmolojî ra cigêrayîş yeno kerdene. Lehçeyanê bînan yê Kurdkî, Fariskî û ziwananê bînan de çekuye senî yena vatene, nê yenê têvernayene, dima çekuya standarte yena tespîtkerdene. Grube heta ke mecbur memana çekuyanê neweyan nêvirazena la seba îhtîyacanê ziwanî tayê çekuyan pêşnîyaz kena.

Kovara Vateyî

Kovarî, xebata ziwan û edebîyatî de wezîfeyê laboratuwarî vînenê. Tarîxê Edebîyatê Kurmanckî de senî ke kovara Hawarî barêk girewtibi xo ser, Kirmanckî de zî kovara Vateyî barêko winasî wegirewto û na kovare bîya wendegehê Kirmancan.

Grûba Xebate ya Vateyî 1996î de amebî ronayene û kovara Vateyî zî 1997î de sey weşana grûbe ameye weşanayene. Netîceyê kombîyayîşanê grûbe kovare de yenê weşanayene. Kovare heta nika 77 hûmare vejîyaye. 20 hûmarê verênî Swêd de vejîyayê. Serra 2003 de Weşanxaneyê Vateyî Îstanbul de ame awankerdene û hûmarê bînî yê kovare hetê weşanxaneyî ra ameyê weşanayene. Kovara Vateyî 26 serrî yo ke bêmabên weşanê xo domnena û edebîyatê Kirmanckî rê xizmet kena. Xeylê kesan bi saya kovara Vateyî dest bi nuştişê Kirmanckî kerd û xeylê tewiran de nuşteyî kovare de ameyê weşaneyene.

Weşanxaneyê Vateyî

Weşanxaneyê Vateyî, serra 2003 de, Îstanbul de ame awankerdene. Weşanxane, hetê ziwanî ra qaydeyanê rastnuştiş û standardanê Grûba Xebate ya Vateyî esas geno û tetbîq keno. Kovara Vateyî 2003 ra nat Îstanbul de vejîyaye. Hûmara 20ine ra heta hûmara 77ine hetê Weşanxaneyê Vateyî ra weşanîyaye. Tede; roman, hîkaye, şîîr, cigêrayîş, berhemê folklorîkî, gramer û ferhengî heta ewro 75 kitabê Kirmanckî hetê weşanxaneyî ra ameyê weşanayene. Weşanxane hetêk ra zî seba teşwîqkerdişê nuştişî Kirmanckî musabeqayanê edebîyatî virazeno. 

Grûba Xebate ya Vateyî kombîyayîşê xo yo 37in mabênê 26-29ê Teşrîna Verêne de Amed de viraşt. Nê kombîyayîşê xo de grûbe seba hîrakerdiş û revîzekerdişê ferhengan xebitîyaye.

Grûba Xebate ya Vateyî, bi xebatanê xo yê standardîzekerdişê Kirmanckî, bi kovare û weşanxaneyî kedêka pîle dana ke dara Kirmanckî timûtim zergûn bimana.

MERKEZÊ XEBERAN